قنات نماد مهندسی پایدار در تاریخ ایران

قنات یا کاریز، با شبکه‌ای از چاه‌های به‌هم‌پیوسته، نه‌ تنها تأمین‌کننده آب برای مزارع و باغ‌ها بوده، بلکه بستر شکل‌گیری تمدن، صنایع سنتی و سبک خاصی از زیست بوم انسانی را در دل کویر فراهم کرده است. در مقایسه با چاه‌های کشاورزی که به شدت به برق و پمپاژ وابسته‌اند، قنات‌ها در برابر بحران‌هایی چون قطع برق، خشکسالی یا حوادث طبیعی، همچنان کارآمد و مطمئن باقی می‌مانند.

ابوالفضل دهقانی، معاون مدیریت آب و خاک جهاد کشاورزی استان یزد در گفتگو با خبرنگار گروه اقتصادی پایگاه خبری تحلیلی «یزد رسا»، با اشاره به آخرین وضعیت قنوات در استان یزد گفت:  در حال حاضر قریب به ۳ هزار و ۱۰۰ رشته قنات در سامانه قنوات استان یزد به ثبت رسیده‌اند که بیشترین تعداد آن‌ها در شهرستان‌های تفت و مهریز واقع شده‌اند.

وی با تأکید بر نقش قنوات در مدیریت منابع آب گفت: عمده قنوات فعال استان در مناطق کوهستانی و کوهپایه‌ای قرار دارند و به شدت به میزان بارندگی‌های فصلی، به ‌ویژه در زمستان و بهار، وابسته‌اند و کاهش بارندگی به شدت در آبدهی آن‌ها مؤثر است.

دهقانی با اشاره به روند خشک شدن تدریجی قنوات مناطق دشتی، به ‌ویژه در شهرستان‌های یزد، اشکذر، میبد و اردکان در دهه‌های 70 و 80، افزود: خشکسالی‌های متوالی در دو دهه اخیر یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش شدید آبدهی قنوات در استان بوده است.

چرا قنات‌ها می‌خشکند؟

خشکسالی‌های پیاپی، افزایش جمعیت، حفر چاه‌های غیرمجاز، بهره‌برداری بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و نبود برنامه‌ریزی منسجم برای حفاظت از منابع آب، از جمله عوامل اصلی در خشک شدن قنوات یزد هستند. بسیاری از قنواتی که روزگاری مزارع و باغ‌ها را سیراب می‌کردند، اکنون تنها تونل‌هایی خشک و متروک در دل زمین‌اند.

دهقانی در این خصوص گفت: با وجود تعدد قنوات و نیاز گسترده به بازسازی، تنها بخش کوچکی از قنوات استان در هر سال تحت عملیات مرمت و احیا قرار می‌گیرند و محدودیت منابع اعتباری، مانع جدی در مسیر احیای این میراث آبی است.

تلاش برای حفظ کارکرد حیاتی قنوات

با وجود چالش‌ها، هنوز هم تلاش‌هایی برای نجات قنوات صورت می‌گیرد؛ معاون مدیریت آب و خاک جهاد کشاورزی استان یزد در این زمینه گفت: عمده اقدامات حمایتی این سازمان در قالب عملیات حفاظتی نظیر کول‌گذاری، طوقه‌چینی و درپوش‌گذاری اجرا می‌شود؛ اقداماتی که نقش مؤثری در جلوگیری از ورود سیلاب به میله چاه‌های قنات و حفظ ساختار این کانال‌های زیرزمینی ایفا می‌کنند.

وی افزود: قنات‌ها در شرایط بحرانی نظیر قطع برق یا بحران‌های طبیعی می‌توانند به عنوان منبعی مطمئن برای تأمین آب شرب مورد استفاده قرار گیرند و نقشی مهم در پدافند غیرعامل ایفا می‌کنند.

آبیاری 25 درصد مزارع استان یزد با قنوات

در میان قنوات خشک و کم‌آب، نمونه‌هایی وجود دارد که بار دیگر امید را به دل مردم بازمی‌گرداند. دهقانی در این خصوص گفت: قنات تاج‌آباد در شهرستان خاتم، پُرآب‌ترین قنات استان است که در حال حاضر دارای آبدهی معادل ۱۰۰ لیتر بر ثانیه است. این قنات نمونه‌ای بارز از ظرفیت‌های مغفول‌مانده در بخش قنوات استان به شمار می‌رود.

وی ادامه داد: در حال حاضر حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از سطح زیر کشت کشاورزی استان یزد از طریق قنوات آبیاری می‌شود. این موضوع نشان‌دهنده جایگاه مهم قنوات در تأمین امنیت غذایی و تداوم فعالیت‌های کشاورزی در یزد است.

قنات، ضرورت امروز و آینده

قنات‌ها، برخاسته از درک عمیق ایرانیان از طبیعت و اقلیم، هنوز هم می‌توانند راه‌حلی پایدار برای عبور از بحران آب باشند. استفاده از آن‌ها به معنای بازگشت به یک سازوکار خودکفا، امن، و هماهنگ با زیست‌بوم است. آن‌ها فقط نماد گذشته نیستند، بلکه به‌روشنی می‌توانند بخشی از استراتژی‌های آینده محور برای تاب‌آوری در برابر بحران‌های آب و انرژی باشند.

اگر امروز به حفاظت و احیای این میراث گران‌بها توجه نشود، فردا شاید دیگر چیزی جز نامی در کتاب‌های تاریخ از قنات‌ها باقی نماند. اما اگر خرد، حمایت و اراده‌ای جمعی در میان باشد، قنات‌ها همچنان می‌توانند بی‌نیاز از برق، بی‌ادعا و بی‌وقفه، حیات را در دل کویر جاری کنند.

انتهای خبر/